گروه اجتماعی نخ نیوز ــ علی‌اصغر اصولی: فناوری نانو یکی از مهم‌ترین دستاوردهای علمی بشر در قرن بیست‌ویکم است؛ فناوری‌ای که با توانایی مهندسی ماده در ابعاد نانومتری، توانسته است حوزه‌های گوناگون از دارو و بهداشت تا کشاورزی، انرژی، محیط زیست و صنعت را متحول کند. کشور ما نیز از جمله معدود کشورهایی است که در سال‌های آغازین شکل‌گیری این فناوری، به‌طور جدی وارد میدان شد و با سیاست‌گذاری متمرکز، آموزش هدفمند و حمایت از پژوهش، توانست به جایگاهی قابل‌توجه در سطح جهانی دست یابد.
به‌دلیل موفقیت‌های گسترده‌ای که ایران در توسعه فناوری نانو تجربه کرده است و نیز به‌خاطر اینکه این مسیر توسط مقام معظم رهبری به‌عنوان الگوی توسعه علم در کشور مورد تأکید قرار گرفته است، نخ نیوز پرونده‌ای ویژه برای بررسی ابعاد مختلف این تجربه ملی باز کرده است.
در نخستین شماره از این پرونده، روند رشد فناوری نانو در ایران از یک نوآوری علمی تا رسیدن به جایگاهی ملی و بین‌المللی بررسی شد. در آن گزارش، از موفقیت‌های کلیدی ستاد توسعه فناوری نانو، نقش سرمایه‌گذاری در آموزش و پژوهش، تبدیل دانش به محصول، حضور فعال شرکت‌های دانش‌بنیان در بازار داخلی و خارجی، و تأکید رهبر معظم انقلاب بر الگو بودن این مسیر برای سایر حوزه‌های علم و فناوری سخن گفته شد.
در دومین شماره از این پرونده، «عماد احمدوند» دبیر ستاد ویژه توسعه فناوری نانو مهمان نخ نیوز بود. این گفت‌وگوی تفصیلی با هدف بررسی تجربه موفق ایران در حوزه فناوری نانو و در چارچوب سلسله گزارش‌های تحلیلی نخ نیوز درباره مدل‌های موفق سیاست‌گذاری علم و فناوری در کشور انجام شد.
در این مصاحبه، احمدوند به‌تفصیل درباره تاریخچه شکل‌گیری فناوری نانو در کشور، فرآیند تأسیس ستاد نانو و مراحل تدوین سه برنامه ملی فناوری نانو تا سال ۱۴۱۲ سخن گفت. به‌گفته او، ایده اولیه نانو از بازخورد نظر یک استاد دانشگاهی ایرانی خارج‌نشین به مشاور رئیس‌جمهور آغاز شد که منجر به مطالعه‌ای جدی از ظرفیت‌های این فناوری در ایران شد. وی تأکید کرد که در سال ۱۳۸۰، تنها حدود ۱۰ تا ۱۵ نفر در کشور روی موضوع نانو فعالیت می‌کردند و شناخت عمومی حتی در محافل دانشگاهی نیز بسیار محدود بود.
احمدوند با اشاره به فرایند مطالعاتی اولیه گفت: صرف پژوهش‌های پراکنده و مبتنی بر علاقه فردی نمی‌توانست جایگاهی در رقابت جهانی برای ما ایجاد کند، بنابراین نیاز به تدوین یک برنامه ملی احساس شد، این تلاش‌ها در نهایت به تشکیل ستاد ویژه توسعه فناوری نانو در سال ۱۳۸۲ ذیل معاونت اول ریاست‌جمهوری انجامید، پس از آن، در سال ۱۳۸۴ نخستین برنامه ملی نانو به تصویب هیئت دولت رسید، اکنون نیز ایران در حال اجرای سومین برنامه ملی نانو است که افق آن تا سال ۱۴۱۲ ترسیم شده و به تصویب شورای‌عالی انقلاب فرهنگی رسیده است.
دبیر ستاد نانو همچنین خاطرنشان کرد که این ستاد پیش از تأسیس معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری شکل گرفته بود و بعدها به فعالیت ذیل این معاونت ادامه داد. وی نقش ستاد نانو را در تبدیل علم به فناوری، خلق محصول و ورود به بازار تعیین‌کننده دانست و تأکید کرد که این الگوی موفق سیاست‌گذاری می‌تواند در سایر حوزه‌های فناوری نیز مورد استفاده قرار گیرد.
در سومین شماره از این پرونده، سراغ دکتر سعید سرکار، رئیس مرکز توسعه فناوری‌های راهبردی معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رفتیم؛ چهره‌ای که بیش از دو دهه با نام ستاد توسعه فناوری نانو شناخته می‌شود و تجربه‌ای بی‌بدیل در طراحی و اجرای یکی از موفق‌ترین برنامه‌های علمی کشور دارد، از همین رو، از او درباره چرایی تکرار نشدن این الگو در سایر ستادهای فناوری پرسیدیم.
دکتر سرکار در پاسخ تأکید کرد که الگوی نانو یک تجربه موفق ملی است که صرفاً محدود به علم و فناوری نبوده است، بلکه می‌توانست در دیگر عرصه‌های کشور نیز تکرار شود. وی گفت: رهبر معظم انقلاب صراحتاً فرمودند که این مدل باید در دیگر حوزه‌های کشور نیز تکثیر شود.
به‌گفته وی، موفقیت نانو حاصل برنامه‌ریزی دقیق، مدیریت متمرکز و کار گروهی هم‌دلانه بود؛ مؤلفه‌هایی که در دیگر ستادها چندان جدی گرفته نشد.
وی با اشاره به ارزش اقتصادی ۱.۶ میلیارد دلاری بازار نانو در کشور، توضیح داد که این رقم حاصل سال‌ها تلاش منسجم، هدفمند و مبتنی بر رصد دقیق عملکردهاست. سرکار از انتشار مستمر گزارش‌های عملکرد ستاد نانو سخن گفت که باعث شد هم مردم و هم مسئولان بدانند این سرمایه‌گذاری دقیقاً چه خروجی‌هایی داشته است.
سرکار در بخش دیگری از سخنانش خاطرنشان کرد که افزایش بی‌قاعده تعداد ستادهای معاونت علمی بدون توجه به اولویت‌های واقعی کشور، نتیجه‌ای جز پخش شدن منابع و تضعیف اثرگذاری ندارد، به‌تعبیر او: «این هنر نیست که از ۸ ستاد شروع کنیم و با ۲۴ ستاد تمام کنیم؛ اگر یک لیوان شربت را در یک سطل آب بریزید، دیگر شربتی باقی نمی‌ماند.»، سرکار در پایان ابراز امیدواری کرد که مسیر نانو، این‌بار با درایت و اولویت‌بندی درست، در سایر حوزه‌ها نیز تکرار شود.
اما اکنون در ادامه این پرونده و در چهارمین شماره، قصد داریم به عقب‌تر برگردیم و از نقطه شروع این مسیر بگوییم؛ اینکه داستان تشکیل ستاد توسعه فناوری نانو از کجا آغاز شد، چرا راه‌اندازی شد، و چگونه به یک الگوی حکمرانی علمی در کشور تبدیل شد.
نانو؛ از یک ایده تا یک دغدغه ملی
فناوری نانو به‌معنای توانایی کنترل ماده در ابعاد نانومتری (یعنی میلیاردم متر) و بهره‌گیری از خواص نوظهور در این مقیاس، به‌سرعت توانست به یکی از فناوری‌های تحول‌آفرین در قرن ۲۱ تبدیل شود، هرچند ریشه‌های نظری این فناوری از دهه‌های گذشته در محافل علمی مطرح بود، اما موج جهانی توجه به نانو از اوایل قرن جدید میلادی آغاز شد. در ایران نیز در همان سال‌ها، نخبگان علمی و سیاست‌گذاران پژوهشی متوجه اهمیت راهبردی این حوزه شدند.
ضرورت برنامه‌ریزی بلندمدت برای توسعه این فناوری نوظهور، از همان ابتدا مورد توجه مسئولان کشور قرار گرفت، نقطه عطف این روند، تشکیل “ستاد ویژه توسعه فناوری نانو” در شهریورماه ۱۳۸۲ در نهاد ریاست‌جمهوری بود؛ تصمیمی که با حمایت مستقیم رئیس‌جمهور وقت و در پاسخ به درخواست‌ها و پیگیری‌های فعالان علمی کشور، به اجرا درآمد.
درواقع این آگاهی منجر به شکل‌گیری یکی از تصمیمات راهبردی مهم در تاریخ علم و فناوری کشور شد: تشکیل ستاد ویژه توسعه فناوری نانو.
اگرچه طرح اولیه توسعه نانو در کشور را باید در نامه‌ای دانست که در تاریخ ۱ اسفند ۱۳۷۹ از سوی مشاور رئیس جمهور وقت به رئیس‌جمهور نوشته شد، اما عملاً از سال ۱۳۸۰ با برگزاری کارگاه‌ها، سمینارها، چاپ کتاب و راه‌اندازی سایت‌های تخصصی، آموزش و ترویج این فناوری در کشور آغاز شد. تا پیش از سال ۱۳۸۲، فعالیت‌های نانو در کشور پراکنده، غیرمتمرکز و بدون راهبرد مشخص دنبال می‌شد، اما با تشکیل ستاد ویژه توسعه فناوری نانو، این فعالیت‌ها جهت‌دار، هم‌راستا و منسجم شد.
در ابتدای مسیر، دغدغه اصلی نخبگان کشور آن بود که ایران در این فناوری نوظهور، صرفاً واردکننده نباشد و بتواند از ابتدا در مسیر توسعه بومی آن قرار گیرد، همین نگاه موجب شد به‌خلاف بسیاری از حوزه‌های فناورانه که سال‌ها پس از جهانی‌شدن به آنها توجه می‌شود، نانو در ایران به‌موقع و در گام نخست مورد توجه قرار گرفت.
ترکیب اعضای ستاد، نشان‌دهنده سطح بالای توجه حاکمیتی به این فناوری بود. این ستاد به‌ریاست معاون اول رئیس‌جمهور و با عضویت وزرای کلیدی کشور از جمله علوم، دفاع، نفت، بهداشت، صنایع، کشاورزی و اقتصاد، و همچنین رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی و رئیس دفتر همکاری‌های فناوری ریاست‌جمهوری و پنج نفر از صاحب‌نظران علمی تشکیل شد، جالب اینکه خود رئیس‌جمهور وقت نیز بعضاً در جلسات ستاد شرکت می‌کردند.
ستادی برای راهبری یک فناوری آینده‌دار
درواقع این نهاد مستقل با تأکید ویژه مسئولان عالی کشور، از جمله مقام معظم رهبری، برای راهبری توسعه نانو تأسیس شد که نه‌تنها سیاست‌گذار، بلکه پشتیبان اجرای برنامه‌ها نیز باشد. این ستاد که تحت عنوان “ستاد ویژه توسعه فناوری نانو” شناخته می‌شود، از همان ابتدا مأموریت‌هایی مشخص داشت:
- تدوین نقشه راه و سند ملی نانو؛
- حمایت از ایجاد زیرساخت‌های پژوهشی و صنعتی؛
- ترویج آموزش نانو در سطوح مختلف آموزشی؛
- حمایت هدفمند از پژوهش‌های دانشگاهی و کاربردی؛
- و در نهایت، کمک به تجاری‌سازی و ورود محصولات نانویی به بازار.
در همین دوره، نهادهای علمی و تخصصی متعددی در حوزه نانو شکل گرفتند:
تأسیس انجمن نانوفناوری ایران: این انجمن در سال ۱۳۸۱ با مجوز وزارت علوم تشکیل شد و به‌عنوان مؤسسه‌ای غیرانتفاعی، وظیفه ترویج، آموزش، تقویت نیروی انسانی متخصص و تشویق صنعتگران و پژوهشگران به فعالیت در این حوزه را به‌عهده گرفت.
تأسیس کمیته‌های نانو در دستگاه‌ها: دستگاه‌های دولتی با تشکیل کمیته‌های تخصصی، فعالیت‌های تحقیقاتی و اجرایی خود را در حوزه نانو آغاز کردند. این کمیته‌ها به‌عنوان بازوی اجرایی و علمی ستاد عمل می‌کردند.
تشکیل رسمی ستاد توسعه فناوری نانو: ستاد که از شهریور ۱۳۸۲ رسماً آغاز به کار کرد، مأموریت خود را در سه محور اصلی تعریف کرد:
- تدوین اهداف راهبردی، سیاست‌های کلان و برنامه ملی توسعه نانو در کشور.
- تقسیم وظایف میان دستگاه‌ها و هماهنگی مأموریت‌ها در چارچوب یک نقشه راه بلندمدت.
- نظارت عالی بر تحقق اهداف و ارزیابی میزان پیشرفت‌ها.
مدیریت یکپارچه، پایدار و غیرشعاری از ویژگی‌های بارز این ستاد در طول سال‌های فعالیتش بود؛ به‌طوری‌که به‌خلاف برخی ستادها که گرفتار تغییرات متعدد و سیاست‌گذاری‌های متناقض شدند، ستاد نانو توانست با حفظ ثبات، برنامه‌های خود را به‌صورت گام‌به‌گام پیش ببرد.
سرمایه‌گذاری بر آموزش، پژوهش و فرهنگ‌سازی
یکی از نخستین راهبردهای ستاد نانو، توجه به آموزش هدفمند در سطوح مختلف بود، از مسابقات و المپیادهای دانش‌آموزی گرفته تا ایجاد رشته‌های دانشگاهی، حمایت از پایان‌نامه‌ها و چاپ نشریات تخصصی. به‌موازات این اقدامات، ستاد نانو به مقوله فرهنگ‌سازی و گفتمان‌سازی اجتماعی نیز توجه نشان داد؛ امری که موجب شد فناوری نانو نه‌فقط میان نخبگان، بلکه میان عموم جامعه نیز شناخته شود.
همین ترکیب از آگاهی علمی + سرمایه‌گذاری پژوهشی + فرهنگ‌سازی اجتماعی، زیرساخت توسعه‌ای مستحکمی را شکل داد که در دهه‌های بعد، ثمرات آن در قالب مقالات معتبر، ثبت اختراعات، محصولات تجاری و صادرات فناوری بروز کرد.
از دانشگاه تا صنعت؛ پیوندی واقعی
تلاش ستاد نانو در پیوند دادن دانشگاه و صنعت، از دیگر رموز موفقیت این مدل بود، به‌خلاف نگاه سنتی که پژوهش را صرفاً در فضای آکادمیک محصور می‌داند، ستاد نانو از ابتدا مأموریت داشت خروجی پژوهش‌ها را به محصول و فناوری تبدیل کند. شرکت‌های دانش‌بنیانی که امروز در حوزه‌های دارویی، بهداشتی، کشاورزی، مواد پیشرفته و پوشش‌های صنعتی فعالیت می‌کنند، بسیاری از آنها ثمره همین سیاست‌گذاری و حمایت هدفمند هستند.
این مسیر نه‌فقط به اشتغال‌زایی و رشد اقتصادی کمک کرد، بلکه ایران را به یکی از کشورهای دارای جایگاه بین‌المللی در توسعه فناوری نانو تبدیل ساخت.
تجربه‌ای ملی برای الگوبرداری
همان‌گونه که در گزارش‌های قبلی هم اشاره شد، مقام معظم رهبری بارها در دیدارهای خود، فناوری نانو را «یک تجربه موفق در پیشرفت علم» معرفی کرده‌اند. ایشان از نانو به‌عنوان یک الگوی مدیریتی در علم یاد کردند که مبتنی بر برنامه‌ریزی دقیق، ثبات در تصمیم‌گیری، توجه به استعدادهای جوان و ترویج فرهنگ علمی در کشور شکل گرفته است.
اکنون و در سال ۱۴۰۴، این پرسش بیش از گذشته مطرح است: آیا سایر حوزه‌ها و ستادهای علمی کشور توانسته‌اند از این تجربه الگوبرداری کنند؟ آیا الگویی که در نانو به بار نشست، می‌تواند به توسعه فناوری‌های نوظهور دیگر نیز منجر شود؟
پاسخ به این پرسش، نیازمند بررسی دقیق‌تر وضعیت کنونی سایر حوزه‌های علم و فناوری است؛ اما دست‌کم می‌دانیم که نانو نه‌فقط یک فناوری، بلکه یک الگوی موفق از حکمرانی علمی در ایران بوده است؛ الگویی که همچنان قابل تعمیم و گسترش است.
